Asystencja jako szczególny dialog wychowawcy i

Dr Sabina Lucyna Zalewska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Asystencja jako szczególny dialog wychowawcy i wychowanka w pedagogice ks. Jana Bosko

Wstęp Pedagogika ks. Jana Bosko opierał się na systemie prewencyjnym, który przejawia się w postaci miłości wymagającej. Metoda ta bezpośrednio odwołuje się do relacji wychowawcawychowanek. Autor tej metody zakładał, że wychowawca powinien być całkowicie oddany wychowankowi, kierując się jego dobrem. Bardzo istotna w procesie wychowawczym jest komunikacja. Jak ks. Bosko głosi winna ona być oparta na elementarnych wartościach. Wartości te wyrażają się poprzez stosunek osoby wychowanka, poprzez wolną i świadoma akceptację i nastawienie na dobro. 1 1. Cel wychowania według ks. Jana Bosko Celem wychowania według księdza Bosko jest kształtowanie młodych ludzi na “dobrych chrześcijan i uczciwych obywateli”. System wychowawczy księdza Bosko, zwany systemem prewencyjnym, opiera się na rozumie, religii i dobroci. Zakłada on, że w każdym, nawet "najtrudniejszym" wychowanku tkwią zadatki dobra, a zadaniem wychowawcy jest je odkryć i na nich budować przyszłość. System wychowawczy księdza Bosko opiera się na trzech podstawowych zasadach, które wykreślają życie duchowe wychowanków i wspierają proces wychowawczy. Zasady te brzmią: Rozum, Religia, Miłość. Rozum to zasada która charakteryzowała się relacją ucznia i nauczyciela. Zasadę tę budują takie elementy jak: chęć poznania, szukania, rozpatrywania i dociekania prawdy oraz akceptacji rzeczywistości a także dialogowania z szacunkiem dla wolności osoby ludzkiej. Odwołując się do praktyki wychowawczej ks. Bosko, należy ją rozumieć jako jeden z aspektów postawy mądrościowej, ujawniającej się w zwykłym i autentycznym otwarciu się na osobowy dialog z wychowankiem, w trosce o jego rozwój i dobro. Kolejna zasada to Religia. Stała się ona perspektywą eschatologiczną. Perspektywę tą ks. Bosko przedstawiał swoim wychowankom jako cel życia. Cel ten w myśl tej zasady 1

L.Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko, Warszawa 1986, s. 64.

winien być źródłem głębokich przemian duchowych, a także motywacją tak dla wychowawców jak i dla nauczycieli. Motywacja ta winna obrać konkretny kierunek działania na rzecz przyjętego, określonego systemu wartości i postaw wynikających z ich realizacji. W wymiarze duchowym motywacja ta staje się głęboką, wewnętrzną i osobistą relacją. Zasada religijności wiąże się ściśle z zasadą rozumu, strzegącą wychowanka od pobożności zbyt powierzchownej i uczuciowej. Właściwie ustawione wychowanie religijne powinno być włączone w formowanie całej osobowości, w centrum której znajduje się wolność. Ta zaś ma być ukierunkowana na dobro i rozumiana jako umiejętność trafnego wyboru wartości ludzkich i nadprzyrodzonych. Człowiek wolny to ten, który w pełni otwiera się na Boga i nawiązuje personalną przyjaźń z Chrystusem, naśladując Go w swoim życiu. 2 Bardzo istotna, jeśli nie najistotniejsza zasada obrana przez ks. Bosko to Miłość. W pedagogice salezjańskiej Miłość stanowi podstawę wychowania młodzieży. Bez tej miłości nie możliwe jest wdrażanie jakichkolwiek procedur czy systemów wychowawczych. Ks. Bosko podkreśla, że wychowawca pozbawiony miłości nie jest w stanie wypełnić swojego posłannictwa jakim jest długotrwały i mozolny proces wychowawczy, który ma przygotować młodego człowieka do odpowiedzialnego i samodzielnego życia w społeczeństwie. Miłość i dobroć u Jana Bosko stanowiły istotne wartości klimatu rodzinnego w jego wspólnocie wychowawczej, służąc w dużej mierze do pozyskania zaufania chłopców. Wyrażały się najbardziej w wyznawanej przez niego zasadzie wychowawczej: „Jeśli chcesz, aby cię szanowano, postępuj tak, aby cię najpierw pokochano”. 3 Pedagogika salezjańska w myśl koncepcji wychowawczej ks. Bosko ma charakter prewencyjny. System ten w praktyce opiera się całkowicie na słowach św. Pawła: "Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest... wszystko znosi... we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzymam”. Dlatego tylko chrześcijanin może z powodzeniem stosować System prewencyjny. Rozum i religia - to środki, jakie wychowawca musi ustawicznie stosować, nauczać ich i sam według nich postępować, jeśli chce mieć posłuch i cel swój osiągnąć.4

2. Asystencja Według Słownika Języka Polskiego asystować oznacza jeśli ktoś jest przy drugiej osobie, pomaga jej wykonać jakąś pracę lub jest przy jakimś wydarzeniu wraz z nią.5 2

R. Domeniko, Memorie biografie, „Wychowawca”, 2005 nr 2 (146), s. 10. S. Chrobak, System zapobiegawczy świętego Jana Bosko jako pomoc i metoda wychowawcza, „Doradca”, 2000 nr 22, s. 8. 4 L. Cian, Wychowanie w duchu Księdza Bosko, Warszawa 1990, s. 186. 5 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2007, t. 1, s. 60. 3

Asystencja – to klucz do zrozumienia systemu wychowawczego św. Jana Bosko. Najkrócej mówiąc, asystencja – to stała obecność wychowawcy wśród wychowanków. 2.1 Asystencja – serce wychowania, swoisty dialog z wychowankiem Wychowanie człowieka jest niezwykle delikatnym i wielowymiarowym procesem rozwoju: między innymi składa się z nabywania dojrzałości fizycznej i sprawnościowej, formacji intelektu, dojrzewania w zakresie wolności wyborów, dojrzałości emocjonalnej, moralnej i duchowej, nawiązywania głębokich więzi międzyludzkich, przygotowania do małżeństwa, wprowadzenia w życie społeczne i polityczne, kształtowania zdrowej religijności itd. Młody człowiek nie ma jeszcze doświadczenia, jest w trakcie poznawania siebie i nabywania wiedzy o świecie, dopiero zdobywa pewne sprawności, umiejętności i cnoty. Młodzieniec łatwo ulega nastrojom, jest zmienny, szybko zapomina o swoich obowiązkach i powinnościach, a w niepowodzeniach szybko się zniechęca i poddaje zwątpieniu, stąd potrzebuje zachęty, wsparcia, ukierunkowania, ukazania autentycznych wartości, ale także życzliwego

napominania,

słów

mobilizacji.

Ludzie

młodzi

potrzebują

wsparcia,

towarzyszenia, roztropności w stawianiu wymagań, horyzontów rozwoju, rozbudzenia w nich fascynacji wartościami i ukazywania wzniosłych ideałów. Ponadto młodość, jak mawiał ksiądz Bosko, cechuje mobilità giovanile, czyli młodzieńcza żywość, niestałość, ruchliwość, zmienność, kruchość psychiczna. „Podobnie jak delikatna roślinka – pisał ksiądz Bosko w „Młodzieńcu zaopatrzonym” – która chociaż została zasadzona w dobrej ziemi w ogrodzie, to jednak niekiedy marnieje i usycha, jeżeli nie jest uprawiana i można by rzec nie prowadzi się jej do uzyskania pewnej wielkości, tak również wy, drodzy moi synowie, ulegniecie złu, jeżeli nie pozwolicie się prowadzić tym, którzy mają o was staranie”. Święty na swój użytek rozróżniał trzy lub cztery typy charakterów chłopców. Mówił o charakterze dobrym, normalnym, trudnym oraz złym. Uważał, że szczególnego towarzyszenia wymagają dwa ostatnie typy: „Takich chłopców nie można pozostawiać samych sobie”. Towarzyszenie – czyli asystencja – jest wyrazem praktycznej miłości wychowawcy do wychowanka. Jest troską o właściwe ukierunkowanie drzemiącego w nim potencjału, darów natury i łaski. Winna być rozumiana jako odzwierciedlenie postawy Boga, który „swoją łaską uprzedza i stale towarzyszy” swoim stworzeniom.6 Asystencja w terminologii salezjańskiej, to ciągła obecność wychowawcy wśród wychowanków. Nie należy jej zbyt łatwo utożsamiać z nadzorem czy pilnowaniem, choć ten

6

http://www.nspj.czest.pl/oratorium/formacja/42-system z dnia 21.02.2011

aspekt też jest obecny – dla księdza Bosko jednym z największych „grzechów”, jakie mógł popełnić wychowawca, to pozostawić wychowanków bez opieki. W wizji salezjańskiej obecność ta jest aktywna – uprzedzająca. Zadaniem wychowawców jest takie zorganizowanie zajęć dzieciom i młodzieży, by nie mieli czasu się nudzić, nie musieli i nie chcieli spędzać go z dala od obecności wychowawcy. Konkretnie oznacza to niepozostawianie nigdy wychowanków bez opieki, ale także na przykład dokładne wcześniejsze zaplanowanie gier i zabaw, przewidzenie czasu potrzebnego na poszczególne zajęcia, przygotowanie „wariantu rezerwowego” na wypadek niepogody, obecność wychowawców czy animatorów w pobliżu miejsc potencjalnie niebezpiecznych, obecność nauczycieli wśród uczniów podczas przerw, a nawet takie projektowanie budynków, by nie sprzyjały wyszukiwaniu zakątków poza oddziaływaniem wychowawcy.7 Ks. Bosko zwraca uwagę na stałą asystencję, która stanowi główna cechę systemu prewencyjnego. Poucza, iż wychowawca powinien być całkowicie oddany i poświęcający się dobru wychowanka. Wskazuje także, że zażyłość rodzinna, którą powinien wyróżniać się wychowawca winna przemawiać i oddziaływać na młodzież trafiając na grunt serca, dając tym samym odczuć wychowankowi, iż jest ważnym ogniwem we wspólnocie i zawsze może liczyć na obecność opiekuna czy wychowawcy w procesie wychowawczym.8

2.2 Relacje zaufania Taki styl wychowania jest możliwy i skuteczny tylko wtedy, gdy zdobędzie się zaufanie i szacunek wychowanków. Święty Jan Bosko miał złe wspomnienia z seminarium. Wychowawcy, których cenił i których chętnie by słuchał, unikali rozmów z klerykami. Dlatego, kiedy sam został wychowawcą, jednym z ważniejszych postanowień stało się dla niego być do dyspozycji, chętnie rozmawiać i samemu wychodzić z inicjatywą kontaktu z młodymi ludźmi. W stylu salezjańskim, relacje – opierające się na wzajemnym zaufaniu i przyjaźni (przy poszanowaniu różnicy ról wychowawcy i wychowanka) – są jednym z najbardziej skutecznych elementów formacji i warunkiem, by asystencja, która ma być towarzyszeniem młodemu człowiekowi, nie przerodziła się w dozór. 9 Nieustanna obecność, „asystencja” daje możliwość uniknięcia w pracy wychowawczej negatywnego wpływu represyjnego. Stały kontakt z podopiecznymi stanowi indywidualną relację osobową, z każdym wychowankiem z osobna. Daje mu to fundament ufności ze strony

7

http://salezjanie.pl/biblioteka/?insp=ALL&kat=5&id=208 z dnia 21.02.2011 L. Cian, Wychowanie… dz. cyt., s. 138. 9 J. Wilk, Współczesny wychowawca w stylu księdza Bosko, Lublin 1998, s. 13-25. 8

wychowawcy i stanowi pomost pomiędzy wychowawcami i wychowankami. Ks. Bosko połączył funkcję asystencji z budowaniem klimatu radości i duchowej, rodzinnej atmosfery, co dostrzec można było w postawie chłopców, która była na wskroś ufna i otwarta na propozycje wychowawcze. 10 Okazywanie bezinteresownej miłości, zaufania i dobroci sprzyja rozwojowi wychowanka i uczy go okazywania miłości bezinteresownej we wszystkich relacjach osobowych. Młody człowiek uczy się powoli wdrażać w indywidualny plan wychowania, który zakłada odpowiedzialna miłość i realizację jej w przestrzeni całego swojego życia.11 3. Salezjańska tradycja Asystencja jest bodaj najważniejszą częścią tradycji salezjańskiej przekazywanej sobie przez kolejne pokolenia wychowawców. Ksiądz Bosko chciał, by salezjanie już od nowicjatu byli obecni wśród młodzieży. W odróżnieniu od innych zakonników, klerycy salezjańscy przerywali naukę w seminarium, by przez dwa lata odbywać w szkołach bądź oratoriach, praktykę zwaną właśnie asystencją. Od czasów księdza Bosko przetrwał zwyczaj, ze asystenci wchodzili do klas przed uczniami. Pozostawienie uczniów samych było traktowane surowiej, niż opuszczenie modlitw zakonnych.12 Salezjańskie oratoria, szkoły, wspólnoty formacyjne stwarzają dobrą okazję, aby wykorzystać sprawdzone już metody wychowawcze. To one kształtują młodego człowieka wkraczającego w dorosłe życie nie tylko pod względem ugruntowania religijnego, emocjonalnego, merytorycznej wiedzy i umiejętności zawodowych, ale także przygotowują do podjęcia konkretnych wyzwań w działalności społecznej. Myślę tu zwłaszcza o żywo obecnych w salezjańskim systemie wychowawczym praktykach kształtowania w młodzieży umiejętności współpracy w grupie i odpowiedzialności za powierzone zadania, odkrywania indywidualnych

zdolności,

pasji,

pielęgnowania

wrażliwości

artystycznej

czy też

inspirowania do własnych twórczych poszukiwań, umiejętności dokonywania krytycznej oceny i wyboru, jak również do uzasadniania własnych decyzji. Pamiętać należy o systematycznym kultywowaniu narodowej tożsamości i wychowaniu do patriotyzmu. Nie można też zapomnieć o tak bliskich księdzu Bosko prerogatywach, jak wychowanie do

10

R. Wienschenh, Podstawy pedagogiki księdza Jana Bosko, Warszawa 1996, s. 142. L. Cian, Wychowanie…, dz. cyt., s. 201. 12 R. Domeniko, dz. cyt., s. 8. 11

przyjaźni i czystej miłości, uwrażliwianie młodych na potrzeby innych, kształtowanie w nich postawy szacunku wobec życia i zdrowia ludzkiego.13 Realizacja tak widzianej misji wychowawczej nie jest łatwa. Wymaga od pedagogów salezjańskich niezwykłej czujności, delikatności w procesie wychowawczym, ugruntowanej wiedzy społecznej, filozoficznej i historycznej. Wymaga świadectwa ich świadomego zaangażowania w działalność na rzecz lokalnej czy narodowej społeczności, przejrzystych postaw, wierności wyznawanym wartościom. Przede wszystkim zaś determinacji w ciągłym podejmowaniu prób zaszczepiania w młodzieży wrażliwości społecznej. Tym bardziej, że wychowaniu dobrego chrześcijanina i obywatela nie idzie w sukurs współczesna poprawność polityczna. Religię i cały chrześcijański system wartości próbuje się zepchnąć do pozycji marginalnych, zarezerwowanych dla prywatnych praktyk, a nie dla przestrzeni, która tworzy życie społeczne. Przykładów jest aż nadto. Wciąż przecież, patrząc chociażby na polskie doświadczenia, jesteśmy świadkami, jak łatwo na tym polu wielu manipuluje młodym pokoleniem, wykorzystując jego wrażliwość. Odwołanie się do życia księdza Bosko i jego zaangażowania wychowawczego oraz sukcesów osiągniętych mimo niesprzyjających warunków zewnętrznych pozwala mieć nadzieję, że również dzisiaj myśl pedagogiczna tego wielkiego wychowawcy, wcielana przez nas codzienną praktyką obecności salezjańskiej wśród młodzieży, pozwoli zbudować na jej fundamentach szeroki ruch społeczeństwa zaangażowanego, który ma szansę chociaż w części przełamać bierność na niwie życia społecznego, widoczną niestety wśród wielu wierzących. Zakończenie Spoglądając na doświadczenia pedagogiki salezjańskiej i problemy wychowawcze we współczesnym świecie w kontekście dla logo rodzic, wychowawca – dziecko rodzą się pytania:  Co oznacza być z dzieckiem dziś? Zauważamy zwiększające się tempo życia. Coraz mniejszą ilość czasu, która rodzice poświęcają dziecku. Najczęściej zastępnikiem budowania relacji osobowych staje się sadzanie dziecka przed telewizorem, wyjście na zakupy czy do kina. Skarżymy się na to, że dzieci nie słuchają rodziców. Rodzice nie rozmawiają z dziećmi. Takie rozumienie współprzebywania z

13

http://mateusz.pl/donbosco/1008-1-Wasowicz-Wychowac-dobrego-obywatela.htm z dnia 2.02.1011

dzieckiem jakie proponuje pedagogika salezjańska w kontekście asystencji daje gwarancję budowania zadawalających relacji tak dla dziecka jak i rodzica-wychowawcy.  Na ile jest to istotne? Bycie z dzieckiem dziś jest sprawą bardzo istotne. To bycie powinno być tak fizyczne jak i psychiczne. Daje ono możliwość lepszego zrozumienia dziecka i zareagowania w porę, gdy dziecko będzie miało kłopoty. We współczesnym świecie zauważa się bardzo dużą kruchość emocjonalną dziecka. Niesie to za sobą wiele zagrożeń i zaburzeń. Dzięki byciu z dzieckiem można wielu z nich uniknąć.  Czy dziecko tego oczekuje? Z samej konstrukcji psychicznej dziecka wynika, że jest ono nastawione na rodzica, który stanowi dla niego podstawę bezpieczeństwa. Dziecko oczekuje, że rodzic będzie przy nim bez względu na okoliczności. Jest to naturalne oczekiwanie. Widząc jednak, że tak nie jest. Widząc, że rodzice nie mają dla nich czasu, same uczą się organizować sobie świat zewnętrzny. Czasami starają się także szantażować rodziców, używając argumentu braku czasu dla nich, wymuszając w ten sposób (poprzez poczucie winy) na zaspokajanie ich potrzeb. Rodzi się w ten sposób niebezpieczeństwo, iż dzieci będą manipulować rodzicami.  Czy opiekun (wychowawca, nauczyciel, rodzic) są na to gotowi? Z analizy przemian we współczesnym świecie i obserwacji zwiększającego się tępa życia wynika, że opiekunowie nie są gotowi na asystencje przy dziecku. Wymagałoby to od nich poświęcenia dużej ilości czasu i energii, której nie maja po powrocie z pracy. Jednak pozytywne jest zjawisko zwiększającej się świadomości tej potrzeby. Wielu rodziców widząc potrzebę współbycia z dzieckiem decyduje się na zmianę jakości swojego życia i zmniejszenie jego tępa. Są to decyzje dojrzałe i przemyślana. Daje to możliwość podjęcia dialogu pomiędzy rodzicem-wychowawcą i dzieckiem w kontekście bycia przy mim.

Bibliografia Chrobak S., System zapobiegawczy świętego Jana Bosko jako pomoc i metoda wychowawcza, „Doradca”, 2000 nr 22, ss. 6-12. Cian L., System zapobiegawczy św. Jana Bosko, Warszawa 1986. Cian L., Wychowanie w duchu Księdza Bosko, Warszawa 1990. Domeniko R., Memorie biografie, „Wychowawca”, 2005 nr 2 (146), ss. 10-13. Słownik Języka Polskiego, Warszawa 2007, t. 1, s. 60. Wienschenh R. , Podstawy pedagogiki księdza Jana Bosko, Warszawa 1996.

Wilk J. , Współczesny wychowawca w stylu księdza Bosko, Lublin 1998. Źródła nietrwałe Don Bosco-http://mateusz.pl/donbosco/1008-1-Wasowicz-Wychowac-dobrego obywatela.htm z dnia 2.02.1011 Salezjanie- http://salezjanie.pl/biblioteka/?insp=ALL&kat=5&id=208 z dnia 21.02.2011 Oratorium Salezjańskie - http://www.nspj.czest.pl/oratorium/formacja/42-system z dnia 21.02.2011